Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы» РМҚК
Ministry of Education and Science of the Republican of Kazakhstan Republican
training and methodological center
of additional education
ҚАЗ
"Піл, пальма, торпақ, маймыл"
Мақсаты: балалардың қиялын, есте сақтау қабілетін, логикалық абстракциясын, шапшаңдығын, жауапкершілігін дамыту.
Ойынға қатысушылар шеңбер құрып тұрады. Ойынды бастамастан бұрын жануарларды қимылдар арқылы қалай көрсету керек екенін үйренуіміз керек:
«Піл» - сол қолымызбен мұрнымызды ұстаймыз. Оң қолды сол қолдың астына өткіземіз. Оң және сол жақтағы көршілері қолдарын қойып, пілдің құлақтарын бейнелейді.
«Пальма» - аяқтың ұшына тұрып, қолымызды тік ұстап, саусақтың ұшын кішкене бүгеміз. Оң жақ және сол жақтағы көршілері – «пальма бұтақтары» сияқты қолдарын оңға немесе солға бұлғайды.
«Торпақ» - ортада тұрған ойыншы екі қолын басына қойып, торпақтың мүйізін көрсетеді. Ал қасындағы оң жақ және сол жақ көршілері ортада тұрған қатысушыға жақын тұрған аяғымен жерді тепкілейді.
«Маймыл» - ортада тұрған ойыншы екі қолымен екі құлағын созып, тілін көрсетуі керек. Ал қасындағы көршілерінің бірі екі қолымен ауызын жапса, екіншісі екі қолымен екі көзін жабады.
Жануарлардың қимылдарын түсіндіріп болған соң, жүргізуші кез келген жануардың атын айтады. Қатысушылар аталған жануардың қимылын жылдам көрсетулері керек. Егер ойыншылар жануарлардың қимылын дұрыс көрсетпесе, сол ойыншы ойыннан шығып отырады. Осы тәртіп бойынша ойын жүргізіліп отырады. Соңында бір ғана жеңімпаз анықталады.
"Сақ құлақ"
Мақсаты: балалардың сөздік қорын, есту қабілетін, шапшаңдықтарын, зердесін дамытып, өнерге деген құштарлығын арттыру.
Бұл ойынның әрбір қимылы сөйлеп жүріп орындалады. «Сақ құлақ» ойынын қазір көбінесе «Телефон» деп атап жүр. Біз оның ескі атауымен аталуын жөн көрдік. Қатысушылардың арасынан ойынның жүргізушісі тағайындалады. Қатысушылар қаз-қатар түрегеліп тұрады немесе қатарласа отырады. Бірақ бір ойыншы мен екінші ойыншының арасы бір метрдей алшақ болуға тиіс. Ойынды бастаушы (1-ойыншы) естілер-естілмес дауыспен бір-екі сөзді бір рет айтады. Сол сөзді қағып алған 2-ойыншы үшіншіге, үшінші төртіншіге, төртінші одан әрі тез-тез айтып, санақ бойынша келесі ойыншыға жеткізе береді. Олардың бәрі сөздерді бір рет қана айтып, тым-тырыс отырады.
Айтылатын сөйлем екі не үш сөзден құралған шағын болуы керек. Оның бір мүшесі өз құрамындағы дауысты немесе сөз басындағы ұяң дыбыстардың естілу жөнінен екі ұшты, яғни басқа бір дыбысқа ұқсас сөз болуы қажет. Мысалы, тарғақ көрдім - жарғақ көрдім.
Ең соңғы ойыншы ойын бастаушыға сыбырлап өзіне жеткен сөзді айтады. Егер сөз дұрыс жеткен болса, ойын тағы да үш рет басқа сөздермен қайталанады. Егер сөз бұзылып жеткен болса, бастаушы соңғы ойнаушыдан бастап 1-ойыншыға қарай сыбырмен ғана тыңдап, сөзді бұзушы кім екендігін анықтайды. Сөзді бұзған ойыншы ең соңына барып тұрады да, екі-үш ауыз жаңылтпашты қайталап айтып береді, егер ол дұрыс айта алмаса, ұпай алынып тасталады. Ұпай келісім бойынша не өлең айту, жұмбақ шешу немесе бір өнер көрсету (мысалы, сурет салу, үлгі қию, есеп шығару т. б.) арқылы орындалады.
"Сантики-фантики-лимпопо"
Мақсаты: балалардың есте сақтау қабілеттерін, ойлау логикасын, шапшаңдықтарын дамыту.
Ойынға қатысушылар 10 адамнан кішігірім топтарға бөлінуі керек. Құрылған топтар шеңбер бойына тұрады. Әр топтың жүргізушісін таңдап алулары қажет. Жүргізуші бір адамды таңдап алады да, оны шетке шығарады. Сол уақытта балалар кімнің барлығына бірдей қимыл көрсетіп отыратынын өзара келісіп алады. Ортаға шетке шыққан ойыншыны шақырады, ол кірген кезде жаңағы қимылды көрсететін адам іс-әрекеттерді көрсете бастайды, қалғандары сол қимылдарды қайталайды. Балалар мына сөздерді де дауыстап айтуы керек: «Сантики-фантики-лимпопо». Ойынға қазір ғана кірген ойыншы қимылды көрсетуші адамды табуы қажет.
"Ортаға түспек"
Мақсаты: балаларды шапшаңдыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу, ойлау қабілетін дамыту.
Ойынға қатысушылар тепе-тең екі топқа бөлінеді. Он-он бес метрдей жерге меже белгіленеді. Әр топтан қолдарында бірдей түзу таяғы бар екі-екіден ойыншы ортаға шығады да, қатарласа тұрып, таяқты алға созады. Бастаушы қос таяқтың үш жағына бір қарыстай тақтай қояды да, оның үстіне сүйемдей жұмыр таяқшаны немесе қуыршақты тігінен тұрғызып орналастырады. Сонан соң ойынды бастауға белгі беріледі. Әр топтың ойынды жүргізуге қатысқан ойыншылары таяқтарын тең ұстап, оның үстіне қойылған заттарды құлатпай, межеленген жерге дейін барып, қайта оралуға тиіс. Таяқ үстіндегі заттар құласа, ұпайдан құр қалады. Әр кезектің жеңімпаз ойыншысы өз тобына ұпай алып береді.
Осы әдіспен ойынды жеке-жеке жалғастыруға да болады. Жеке ойыншы екі қолына екі қарыстай түзу шыбық алады. Ұшына сіріңке қорабы қойылып, оның үстіне адам бейнелі кішкене қуыршақ орнатады. Сөйтіп, әлгі межеге дейін барып, қайта оралады. Қай топ көп ұпай жинаса, сол жеңіске жетеді.
"Ептілік"
Мақсаты: балаларды шапшаңдыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу, ойлау қабілетін дамыту.
Ойынға қатысушылар тепе-тең екі топқа бөлінеді. Он-он бес метрдей жерге меже белгіленеді. Әр топтан қолдарында бірдей түзу таяғы бар екі-екіден ойыншы ортаға шығады да, қатарласа тұрып, таяқты алға созады. Бастаушы қос таяқтың үш жағына бір қарыстай тақтай қояды да, оның үстіне сүйемдей жұмыр таяқшаны немесе қуыршақты тігінен тұрғызып орналастырады. Сонан соң ойынды бастауға белгі беріледі. Әр топтың ойынды жүргізуге қатысқан ойыншылары таяқтарын тең ұстап, оның үстіне қойылған заттарды құлатпай, межеленген жерге дейін барып, қайта оралуға тиіс. Таяқ үстіндегі заттар құласа, ұпайдан құр қалады. Әр кезектің жеңімпаз ойыншысы өз тобына ұпай алып береді.
Осы әдіспен ойынды жеке-жеке жалғастыруға да болады. Жеке ойыншы екі қолына екі қарыстай түзу шыбық алады. Ұшына сіріңке қорабы қойылып, оның үстіне адам бейнелі кішкене қуыршақ орнатады. Сөйтіп, әлгі межеге дейін барып, қайта оралады. Қай топ көп ұпай жинаса, сол жеңіске жетеді.
"Кім шапшаң?"
Мақсаты: балалардың логикаларын, сөздік қорын дамыту.
Бұл ойын жаз мезгілінде көгалда, алаңда, ашық далада ойнатылады. Ойынға 2 ойыншыдан 20-ға дейін қатыса алады.
Ойынға жиылғандар қатар-қатар сап құрып тұрады да, қолдарындағы көлемі бірдей тасты не допты (кішірек) кезектесіп лақтырады. Ең жақын түскен тастың, не доптың иесі лақтырылған барлық тастарды (не доптарды) жиып әкеліп ойыншылардың әрқайсысына үлестіріп береді. Лақтырушылардың ішінде кімде-кім үш рет алысқа лақтырса, сол жеңімпаз атанып ойыннан шығады. Ойын сол тәртіппен жүре береді де, екінші және үшінші жеңімпаздар анықталады.
Тас не доп түскен жердің алыс-жақындығы лақтырылған заттың алғашқы түскен орны болып белгіленеді. Бұл ойын қатысушыларды алысқа лақтыра білуге жаттықтырып, таза ауада дем алып, денелерін шынықтыруға мүмкіндік береді.
"Күн мен түн"
Мақсаты: балалардың қиял әлемін, есте сақтау қабілетін, шапшаңдығын, сөздік қорын дамыту, ұжымдылыққа тәрбиелеу.
Ойынға қатысушылардың барлығы шеңбер жасап отырады, ал жүргізуші сол шеңбердің тура ортасында болуы керек. Жүргізуші «Күн» дегенде барлық ойыншылар орындарынан тұрып өздерінің тіршіліктерімен айналысады (би билейді, ән салады, күледі, сөйлеседі), ал «Түн» дегенде барлығы ұйқыға кетуі керек. Осылай ойынның басынан аяғына дейін жүргізуші ойыншыларды әбден шатастыруы қажет. Қай ойыншы жаңылып қалса, сол ойыннан шығып отырады. Соңында қалған ойынша жеңімпаз атанады.
"Жапалақтар мен қарлығаштар"
Мақсаты: балаларды адамгершілікке, мұқияттылыққа, ұжымдылыққа тәрбиелеу.
Ойын кең, жазық алаңда өтеді. Ойынға қатысқысы келетін адамға шек қойылмайды. Ойыншылар екі топқа бөлінеді де бірінің арқасына бірі арқасын қойып, екі сан құрып тұрады. Бір қатардағыларды жапалақтар деп, ал екіншісін қарлығаштар деп атайды. Сосын жүргізушіні тағайындап алады. Ол ойыншылардың арасынан жүріп отырып, сөзін үзіп-үзіп, созып сөйлейді: қар-үзіліс-лығаш немесе жа..., ал сөз аяғын айтпайды. Сонда аты аталған топ бытырап қаша жөнеледі де, аты толық аталмаған топ оларды қуады. Ұсталған ойыншы ұстаған топтың ойыншылар қатарына қосылады.
Ойынды өткізу тәртібі: қашушылар мен ұстаушылар алдын ала келісілген белгі бойынша ұсталғанын мойындайды. Ол үшін қашушы ойыншыға қолын тигізсе болды. Ойынның аяғында қай топтың қатысушыларының саны көп болса, сол жеңімпаз топ болып анықталады
"Жасырынбақ"
Мақсаты: балаларды адамгершілікке, мұқияттылыққа, ұжымдылыққа тәрбиелеу.
Ойын кең, жазық алаңда өтеді. Ойынға қатысқысы келетін адамға шек қойылмайды. Ойыншылар екі топқа бөлінеді де бірінің арқасына бірі арқасын қойып, екі сан құрып тұрады. Бір қатардағыларды жапалақтар деп, ал екіншісін қарлығаштар деп атайды. Сосын жүргізушіні тағайындап алады. Ол ойыншылардың арасынан жүріп отырып, сөзін үзіп-үзіп, созып сөйлейді: қар-үзіліс-лығаш немесе жа..., ал сөз аяғын айтпайды. Сонда аты аталған топ бытырап қаша жөнеледі де, аты толық аталмаған топ оларды қуады. Ұсталған ойыншы ұстаған топтың ойыншылар қатарына қосылады.
Ойынды өткізу тәртібі: қашушылар мен ұстаушылар алдын ала келісілген белгі бойынша ұсталғанын мойындайды. Ол үшін қашушы ойыншыға қолын тигізсе болды. Ойынның аяғында қай топтың қатысушыларының саны көп болса, сол жеңімпаз топ болып анықталады
"Асық ойындары"
Мақсаты: ұлттық ойындар арқылы балалардың бойындағы ұлттық қасиеттерін, ойлау қабілетін дамыту, адамгершілікке, шапшаңдылыққа, мұқияттылыққа тәрбиелеу.
Ұлттық ойындары көбінесе әр халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына, шаруашылық мүмкіншіліктеріне байланысты қалыптасқан. Қазақ халқының ұлттық ойындарының көбі табиғи заттармен ойнауға негізделген. Шаруашылығы мал шаруашылығына негізделгендіктен қазақ халқының ұлттық ойындары да осыған икемделеді. Әсіресе, қойды көп өсіргендіктен, балалар ойынының көбі қой асығымен байланысты болып келеді. Сондықтан асық ойындары ұлттық ойындарының ішіндегі бұрыннан келе жатқан көне ойынның бірі болып табылады. Асық ойыны баланың кіші жасынан бастап нерв жүйелерін шыңдап, оларды дәлдікке, ұстамдылыққа, байсалдылыққа тәрбиелейді. Мұндай қасиеті болмаса, адамда төзімділік, шыдамдылық та болмайды. Ондай қасиеттер баланың бойында болмаса, адам ойын барысында да, өмірде де көздеген мақсатына жете алмайды. Бұл ойынның еңбектеген баладан, еңкейген кәріге дейін ойнайтын түрлері болған.
"Айгөлек"
Мақсаты: балаларды ұжымдылыққа, адамгершілікке, жауапкершілікке тәрбиелеу.
Айгөлек - ұлттық ойын болып есептелінеді. Айлы кеште, кең далада өткізіледі. Ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді. Олардың сандары да, жас мөлшерлері де бірдей болулары керек. Екі топтың да бастаушысы болады. Аралары 10-15 метрдей болуы шарт. Екі топ бір-біріне сөз тастап, күш көрсетіп, өнер жарыстыра бастайды. Екі жақтың ойын бастаушылары орталарынан бір қыз бен бір жігітті шығарып, олардың қолына бір ақ тас, бір қара тас береді. Олар екі тасты ешкімге көрсетпей, уысында қысып тұрады да: сен қай қолдағы тасты қалайсың? - деп сұрайды. Бастаушылардың біреуі: «мен оң қолдағы тасты қалаймын»,- дейді, екіншісі сол жақ қолдағы тасты алады. Қайсысында ақ тас болса, сол топ ойынды бастайды.
Бірінші топ:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек.
Күші мығым, қуатты,
Екпіні желдей өршіген,
Шепті бұзар ер керек.
Екінші топ:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек.
Күші мығым, қуатты,
Екпіні желдей өршіген,
Саған қандай ер керек?
- дейді.
Алдыңғы топ:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек.
Күші мығым, қуатты,
Екпіні желдей өршіген,
Бізге пәлен ер керек,
- деп бір ойыншының атын атайды.
Ол тобынан шығып, бір-екі қадам жасап:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек.
Сайысқанда саспайтын,
Самал күнге бастайтын,
Пәлен деген ер шыққан,
Топ бұзуға мен шыққам,
- деп сол жүгірген бойы қарсы топты жарып өтпек болады. Ол екпінді, күшті болса, топты жарып өтіп, өзі қалаған бір қызды, не бір жігітті жетектетіп өз тобына алып келеді. Егер ол топты жарып өте алмаса, сол топта өзі қалып қояды. Ендігі шақыруды екінші топ бастайды. Сөйтіп, ойын жалғаса береді, ойын барысында дөрекілік көрсетуге, жұптасқан жұдырықты жүгіріп келе жатқан ойыншыға қарсы қоюға болмайды. Жүгірген ойыншы да ойын ережесін сақтауға тиіс.
"Соқыр теке"
Мақсаты: балаларды көпшіл болуға, талғампаздыққа, іскерлікке, ептілікке, алғырлыққа және шыдамдылыққа баулу.
Соқыртеке - ұлттық ойын. Ойынға қатысушылар жиылып, бір қыздың не жігіттің көзін байлап, қолына бір метрдей жас шыбық беріп, ортаға шығарады.
Ол:
Қараңғыда көзім жоқ,
Тиіп кетсе сөзім жоқ.
Қайда кеттің қалқа жан,
Жетектейтін өзің жоқ.
Қолға түскен құтылмас,
Қала бермек көзім боп, - деп таяғын өзі болжаған дыбыс естілген жаққа қарай соза береді. Айнала тұрған ойыншылар қашып жүріп:
Соқыр - соқырақ,
Оң көзіңе топырақ.
Топырағын алайын,
Тотияйын салайын,
Саған бір ем табайын,- деп келіп, «Соқыр текеге» тиіп қашып жүреді. Осылай ойнап жүргенде «Соқыр текенің» қолына түскен ойыншы ұтылады да, екеуі орын ауыстырады.
"Жаяу көкпар"
Мақсаты: балаларды шапшаңдылыққа, жауапкершілікке, ұжымдылыққа тәрбиелеу.
Бұл ойын жаз айларында, кең жазықта ойнатылады. Ойын өтетін жердің ұзындығы 50-60 метр, ені 25-30 метрден кем болмайды. Сол жазық алаңның бір шетіне шағын дөңгелек шеңбер сызылады да, ішіне құм түйілген ак шүберек қойылады. Алаңның екінші шетінен де сондай сызық сызылып оны көмбе деп белгілейді. Ортадан сызық сызылады. Ойынға қатысушылар екі топқа бөлінеді де, сол ортадағы сызықта санақ құрып тұрады. Ойынды жүргізу үшін екі топқа ортақ бір басқарушы тағайындалады. Орамал жатқан және көмбе етіп белгіленген жерде екі ойыншы бақылаушы болып тұрады. Басқарушының берген белгісі бойынша ойын басталады. Әр топтың ойыншысы құм түйілген шүберекке бұрын жетіп, оны көмбеге жеткізуге тырысады. Топтың қалған ойыншылары оған көмекке келеді. Ал қарсы топ, одан шүберекті алып, өздері апаруға тырысады. Қызу тартыс басталады. Ойынға қатысушылар айла-амал қолданып, алаңның ішінде бір-бірінен қаша жүріп, өз тобының көмбеге бұрын әкелуін қарастырады. Бірақ белгіленген межелі жерден шығуға болмайды. Көмбеге белгіленген уақытта жеткізген ойыншы ұпайды көбірек алады. Ойынға допты да пайдалануға болады.
Ойын балалардың дене бітімін, жүгіру қабілетін жетілдіріп, денелерін шыңдап, денсаулықтарын жақсарта түседі.
"Лавата"
Мақсаты: балалардың шапшаңдығын,
логикалық абстракциясын, сөздік қорын дамыту.
Ойынға лагердегі барлық демалушылар да
қатыса алады. Бұл ойынға қатысатын балалардың
саны шексіз. Ойынға қатысушылар қол ұстасып,
үлкен шеңбер құрады.
Ортаға жүргізуші шығып:
Би билейміз тамаша,
Тра-та-та, тра-та-та.
Қимылымыз жаңаша,
Біздің биіміз, ол – Лавата, - деп әндетеді, қатысушылардың барлығы
бұл айтылған сөздерді қайталайды. Әндетіп, шеңберді айналып жүріп,
соңында тоқтайды.
Жүргізуші: «Менің иығым тамаша!»
Балалар: «Тамаша!»
Жүргізуші: «Көршімдікі одан да тамаша!»
Балалар: «Тамаша!», -деп бір-бірлерінің иығынан ұстап, биді
жалғастыра береді. Әннің сөздері біткен сайын жүргізуші жоғарыдағы
үлгімен сауал (тізе, мұрын, іші, құлағы, табаны және т.б.) қойып, балалар
жауап беріп, сол айтылған дене мүшесінен ұстаулары қажет.
В помощь вожатым
"Шалма тастау"
Мақсаты: балалардың ойлау қабілеттерін дамыту, шапшаңдылыққа, мұқияттылыққа тәрбиелеу.
Ойынға қатысушылар жиналып келіп, алаңды, ойнайтын жерді таңдап алады. Сол жерден меже белгіленеді, он метр жерге қазық қағылады немесе бұтағын жоғары қаратып, қу томар тасталады. Содан кейін ұзындығы сол қазыққа немесе томарға еркін жететіндей арқан әзірленіп, бір жағын ілмектеп, шалма жасайды. Орталарынан біреуін ойынның жүргізуші етіп тағайындайды да, соның басқаруымен жиналғандар кезектесіп әлгі қағылған қазыққа немесе томардың бұтағына шалманы кезектесіп тастай бастайды. Ол үшін белгіленген көнбеде тұрған ойыншы, арқанның бір ұшын сол қолына ұстайды да, екінші шалма жағын оң қолының шынтағына орап, шеңберлеп алады да қазыққа не томарлы бұтаққа лақтырады.
Ойынға қатысушылардың санына қарай кезек төрт-бес рет қайталанады. Шалманы нысанға кім көп түсірсе, сол жеңеді. Жеңіске жеткен ойыншының құрметіне өлең айтылып, ән шырқалады. Ойын жалғаса береді.
"Сақина салу"
Мақсаты: балалардың ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту, мұқияттылыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу.
Сақина салу – жеребе арқылы бір қыз, бір жігіт ортаға шығады. Ал қалғандары екі қолдарын уыстаған күйі тізелерінің үстіне қойып отырады. Қыз қолындағы сақинаны әр ойыншының уысына салғандай ыңғаймен ойынға қатынасушыларды түгел аралып өтеді. Содан кейін жігітке: «Сақинаны тап!» деп бұйырады. Барлық ойыншы сақинаны іздей бастаған жігітке қарап, қуыстанып сезіктенгендей кейіп байқатады. Жігіт өзі ұйғарған ойыншыдан: «Сақинаны бер!» деп сұрайды. Тапса, сақинаны ұстап отырған ойыншы айып тартады. Таппаса, іздеушінің өзі айып тартады. Ал айыпты өтеу көпшіліктің қалауы бойынша орындалады. Оның түрі де ән салу, жұмбақ шешу, жаңылтпаш айту, салмақ көтеру секілді қызықты болғаны жөн. Осыдан кейін ортаға келесі жұп қыз бен жігіт шығарылады. Бұл ойында қыздар жағы тек сақина салушы ғана болады. Іздеуші - жігіт. Ол әр ойыншының алдына барғанда әзіл айтып, күлдіріп жүруі керек. Сол әдіс арқылы сақинаны ұстап отырған ойыншыны сезіктендіріп барып тауып алуы да ықтимал.
